GODSDIENST EN POLITIEK IN TURKIJE.

Bijdrage aan Centraal Weekblad, 12-11-02.

Arie Oostlander, CDA-lid van het Europees Parlement.

Nederland is flink geschrokken van het Fortuin-effect. De Tweede Kamer werd ineens voor minstens eenderde vernieuwd. Maar wat in Turkije plaats vond is helemaal bizar. Geen van de zittende partijen kwam in de Grote Nationale Assemblee terug. En twee nieuwe partijen namen samen bijna alle zetels in. De voorzichtig, gematigd religieuze partij AKP kreeg zelfs ongeveer tweederde van de zetels. Intussen is 45% van de bevolking niet in het parlement vertegenwoordigd, omdat de andere partijen de kiesdrempel van 10% (!) niet konden halen. Waarom zo’n rare kiesdrempel? Precies omdat de gevestigde politieke elite zo bang was voor die AKP. Ze zien daarin een nieuwe verschijningsvorm van een politieke stroming die onder andere namen al eerder aan verkiezingen deelnam en steeds verboden werd, omdat ze fundamentalistisch was. Inmiddels loopt er al een proces om ook deze partij, om dezelfde redenen, weer te verbieden! Dat klinkt ons tamelijk ondemocratisch in de oren.

Maar de oude politieke elite denkt daar heel anders over. Want is die AKP niet van plan om Turkije weer helemaal op te sluiten in de Islamitische wereld, weg van Europa. Zouden ze de islamitische wetgeving, de sjaria, niet willen invoeren? Die angst leeft ook elders bij elites in moslem landen. In Algerije denkt de regering dat de daar aanwezige fundamentalisten graag aan verkiezingen willen meedoen met de geheime bedoeling van “one man, one vote, one time” en daarna geen westerse democratie meer. Misschien is dat daar zo, maar geldt dat ook voor Turkije? Daarover moeten we wel haring of kuit hebben voor we zo’n land tot de Europese Unie toelaten.

Europa contra Azië.

Professor Zurcher, de Nederlandse Turkije specialist, zegt het zo: “Turkije is de enige Aziatische staat die door Europeanen is gesticht en in stand gehouden wordt.” Ooit was er een Ottomaans rijk dat zich tot ver in de Balkan uitstrekte. Toen dat rijk instortte zijn veel Turken, of islamieten, naar het gebied van het huidige Turkije getrokken, of daarnaar uitgewezen. Deze Europeanen hebben onderleiding van Ataturk, die zelf uit Thessaloniki kwam, de Turkse republiek gesticht. Zij hadden andere ideeën dan de mensen die in Anatolie, Klein Azië, woonden. Ze hadden veel ontzag voor de denkbeelden van de Franse Revolutie. Door de scheiding van kerk en staat was er een flinke ruimte gekomen voor allerlei ontwikkeling, zo hoorden zij. En modernisering en vooruitgang was precies wat Ataturk wilde. Zo werd het seculiere (laicistische) model van Europa overgenomen. De religie werd zo goed mogelijk uit het openbare leven verbannen. De islam werd onderhorig gemaakt aan de staat. Als je naar de geestelijke leider van de moslems zoekt dan kom je terecht bij de secretaris-generaal van het directoraat voor Godsdienst Zaken. In protestantse termen gezegd: de synode voorzitter is een hoge regeringsambtenaar. Maar alle andere geestelijken, tot en met de plaatselijke imams, zijn ook allemaal door de staat betaalde ambtenaren. Het directoraat publiceert de leerboeken voor het godsdienstonderwijs, en geeft elke week de preek uit die Vrijdags in de moskeeën voorgelezen wordt. Zo probeert de seculiere staat de godsdienst te kanaliseren. Als de seculiere elite zijn greep op de godsdienst dreigt te verliezen, als de islam zelf een politieke ambitie krijgt, dan grijpt het leger in. Dat is in de afgelopen vijftien jaar al diverse malen gebeurd. Er zit dus een reuze spanning in de Turkse maatschappij.

AKP, een Moslem Democratisch Appèl?

Ineens komt dan die grote meerderheidspartij, de AKP, met zijn islamitische achtergrond. Wij Europeanen denken dan direct aan zoiets als het CDA. Dat moet toch kunnen? Laten we het program van de AKP erbij halen. Dat ziet er niet zo slecht uit. De AKP is voor een seculiere sociale rechtsstaat. Ze ziet religie als een van de belangrijkste instituties van de mensheid. Door het secularisme worden alle mensen welke religie ze ook zijn toegedaan gerespecteerd. De partij zal geen misbruik maken van de religie ten behoeve van politieke belangen. Vrome mensen mogen niet in hun vrijheden worden belemmerd. De partij zal decadentie bestrijden en zal Turks-islamitische kunst bevorderen. Naast onderwijs in religieuze cultuur en ethiek moeten er ook lessen komen in de godsdienst die de ouders wensen. Vrouwen worden primair als moeders aangesproken. EU en NATO zijn voor de AKP belangrijk, maar een bijzonder belang wordt toegekend aan de relaties met islamitische landen en de organisatie daarvan. Turkije zal zich inzetten voor de Turken in het buitenland. “Moge Allah de geliefde en helper van onze natie zijn”, zo besluit het program.

Het beeld van een religieus-islamitisch georiënteerde partij rijst op, die tolerant -maar wel tamelijk behoudend- is, de principes van de democratische rechtsstaat onderschrijft en de islam een steuntje in de rug geeft. Scheiding van kerk en staat, het heilige principe van Ataturk en zijn volgelingen, wordt ook door de AKP onderschreven. Dat is nogal logisch want anders had het leger nu al ingegrepen.

Europese twijfels.

Wat moeten we ervan denken? Deskundigen menen dat de leider van de AKP, Erdogan, uit overtuiging met de oude fundamentalistische stroming gebroken heeft. Het kan ook zijn dat hij gewoon inziet dat het leger geen fundamentalistische experimenten zal gedogen. Op zich zou het goed zijn als Turkije zo’n religieus georiënteerde partij zonder ontsporingen zou kunnen verdragen. Het grote probleem van dat land zit immers in die krampachtige en gespannen verhouding tussen godsdienst en politiek. Het zou mooi zij als het de AKP zou lukken om eindelijk aan het martelen van gevangenen, de discriminatie van minderheden en aan andere zonden tegen de rechtsstaat een einde zou kunnen maken. Zeker kunnen we daarvan nog niet zijn. Daarom moet de Europese Unie geen duimbreed wijken van de eis dat het eerst echt in orde moet zijn met rechtsstaat en democratie. Pas dan kan er überhaupt over een toetreding van Turkije gesproken worden. De verschillen met Turkije zitten heel diep. Die kun je niet zomaar met een aantal maatregelen overbruggen. Kan een land met een lange islamitische traditie zich thuis voelen in een Europese Unie waarvan de cultuur in hoge mate door christelijke waarden is doordrenkt? Uitgesloten is dat niet. Maar ik vraag me af hoe een referendum, vlak voor een eventuele aansluiting, in Turkije ooit zal uitvallen.

Arie Oostlander, rapporteur van het Europees Parlement inzake Turkije.